ประวัติความเป็นมา
ชื่อ "พระเจ้าองค์ดำ" มาจากคำเรียกพระพุทธรูปองค์หนึ่งที่ขุดพบ ลักษณะเป็นพระพุทธรูปสำริดมีสีดำจากการถูกไฟไหม้ ในภาษาเหนือเรียกพระพุทธรูปว่า "พระเจ้า" ชาวบ้านจึงเรียกชื่อวัดนี้ว่าวัดพระเจ้าองค์ดำ สำหรับชื่อ "พญามังราย" นั้น ชาวบ้านเรียกตามพระนามของพญามังรายผู้ทรงสร้างเวียงกุมกาม

กรมศิลปากรเข้าดำเนินงานขุดแต่งและบูรณะเมื่อปื พ.ศ. 2532 - 2533 โบราณสถานแบ่งออกเป็น 2 กสุ่ม คือกลุ่มพระเจ้าองค์ดำและกสุ่มพญามังราย

ลักษณะความสำคัญ/จุดเด่น
โบราณสถานกถุ่มพระเจ้าองค์ดำ ประกอบด้วย วิหาร เจดีย์ และกถุ่มอาคารรูปสี่เหลี่ยม วิหารมีแผนผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ที่ห้วบันไดด้านหน้าประดับปูนปั้นรูปตัวเหงา เจดีย์ตั้งอยู่หลังวิหาร เป็นเจดีย์ฐานสี่เหลี่ยมยกเก็จตั้งอยู่บนฐานเขียงสี่ยม ห่างออกไปทางทิศใต้ประมาณ 5 เมตร มีฐานอาคารรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าอีก 3 หล้ง โดยมีทางดินเชื่อมต่อถึงกันได้
โบราณสถานกถุ่มพญามังราย ตั้งอยู่ทางด้านทิศใต้ของโบราณสถานกลุ่มพระเจ้าองค์ดำประกอบด้วล ซุ้มประตูโขง กำแพงแก้ว วิหาร เจดีย์ และอุโบสถ วิหารห้นหน้าไปทางทิศตะวันออกเจดีย์ตั้งอยู่หลังวิหาร ถักษณะเป็นฐานทรงสี่เหลี่ยมจัตุรัสยกเก็จรองรับเรือนธาตุที่มีซุ้มพระ 4 ด้าน
ห่างออกไปประมาณ 100 เมตร ทางด้านหน้าของโบราณสถานทั้งสองกลุ่มนี้ เป็นลำน้ำสาขาแม่น้ำปิง (ปิงห่าง) มีคันดินกั้นน้ำและศาลาริมน้ำตั้งอยู่ 1 หลัง จากจำนวนโบราณสถานและถักษณะของเจดีย์ วิหาร ทำให้เชื่อว่าเป็นวัดขนาดใหญ่ที่มีความสำคัญอีกแห่งหนึ่งของเวียงกุมกาม น่าจะมีส่วนประกอบของสถาปัตยกรรมและอาคารอย่างอื่นอีกในบริเวณ แต่อาจถูกทำลายไปแล้วหรือยังฝังอยู่ใต้ดิน อย่างไรก็ตาม วัดนี้นีการก่อสร้างเพี่มเติม สามารถกำหนดอายุได้ว่าอยู่ประมาณพุทธศตวรรษที่ 20-22

ที่มา culture.mome.co